Về mặt cấu trúc, già hóa dân số chắc chắn tạo ra áp lực cho xã hội: chi phí y tế tăng, quỹ hưu trí căng thẳng, doanh nghiệp khó tuyển người. Nhưng già hóa không đồng nghĩa với suy tàn. Một số quốc gia có dân số già như Nhật Bản hay Đức vẫn duy trì mức sống cao nhờ đầu tư vào công nghệ, tự động hóa và hạ tầng. Dean Spears, đồng tác giả After the Spike, cũng cho rằng việc lo sợ không có đủ người để làm việc có thể bị phóng đại trong thời đại công nghệ. Nếu mỗi lao động nhờ AI mà tạo ra nhiều giá trị hơn, thì “ít người hơn” không hẳn là vấn đề nghiêm trọng.

Nhưng liệu AI có thật sự là làn sóng mà người ta đang kì vọng?

Nói vậy, không có nghĩa là AI là yếu tố tích cực hoàn toàn khi không ai thực sự chắc chắn công nghệ sẽ đi theo hướng nào. Có hai kịch bản lớn đang được đặt ra. Trong kịch bản lạc quan, AI trở thành một công nghệ nền tảng giống như điện hay internet, giúp tăng năng suất trên diện rộng, tạo ra nhiều ngành nghề mới và bù đắp được việc thiếu lao động do dân số già. Khi đó, ít người hơn vẫn có thể tạo ra nhiều của cải hơn.

Trong kịch bản kém tích cực hơn, AI chỉ mang lại cải tiến nhỏ lẻ. Nó tự động hóa một số công việc nhưng không đủ để tạo ra cú hích năng suất lớn, trong khi gánh nặng tài chính từ dân số già và nợ công tiếp tục tăng. Khi đó, nỗi lo của các nhà nhân khẩu học về suy giảm kinh tế sẽ trở nên thực tế hơn.

AI tiềm năng thật nhưng loài người chưa biết được tác động của nó sẽ theo hướng nào

Davis mô tả đây là một “trò kéo co” giữa năng suất do AI mang lại và gánh nặng ngân sách do dân số già hóa, với xác suất hai kịch bản xảy ra gần như ngang nhau. Các nhà kinh tế cũng có sự chia rẽ: Daron Acemoglu dự đoán AI chỉ tự động hóa được một phần nhỏ tác vụ, còn Erik Brynjolfsson tin rằng nếu triển khai đúng hướng, nó có thể đẩy tăng năng suất lên đáng kể.

Ngay cả các chuyên gia hàng đầu cũng bất đồng sâu sắc. Sự thật là, chúng ta đang bước đi trong sương mù: ngay cả những công ty phát triển AI như Anthropic hay cơ quan thống kê như BLS cũng thừa nhận họ chưa hiểu hết tác động kinh tế của công nghệ này.

Chính sách và yếu tố con người là yếu tố quyết định

Khi mọi thứ còn đang mập mờ, thì điểm then chốt có lẽ là sự phát triển không chỉ phụ thuộc vào AI hay dân số, mà còn vào chính sách và cách xã hội lựa chọn. Già hóa dân số là một bài toán chính sách: thuế, phúc lợi, giáo dục, nhập cư và đào tạo lại lao động đều đóng vai trò quan trọng. Trí tuệ nhân tạo cũng vậy: nó có thể thay thế con người hoặc tăng cường cho con người, tùy vào cách doanh nghiệp và chính phủ khuyến khích sử dụng.

Thực tế hiện nay cho thấy nhiều công việc tăng trưởng nhanh nhất lại là những công việc rất “con người”: chăm sóc người già, chăm sóc sức khỏe, dịch vụ cá nhân, giáo dục. Những lĩnh vực này khó tự động hóa hoàn toàn, và nhu cầu của chúng tăng lên chính vì xã hội già đi. Ngay cả khi AI có thể tự động hóa hàng triệu công việc, các ngành mới và nhu cầu mới vẫn có thể tạo ra nhu cầu tuyển dụng ròng.

Và thật ra thì chính sách mới là yếu tố quyết định

Một số nhà nhân khẩu học và nhà hoạch địch chính sách thúc đẩy sinh sản cho rằng vẫn chưa thể biết điều gì sẽ xảy ra nếu chính phủ chọn khuyến khích tăng dân số hay đặt cược vào AI. Và có lẽ, trong các ngành nơi yếu tố con người là trung tâm, từ chăm sóc đến sáng tạo, vai trò của con người vẫn sẽ có chỗ đứng riêng.

Ở tầng sâu hơn, câu hỏi không chỉ là kinh tế mà còn là ý nghĩa xã hội: con người sẽ đóng vai trò gì trong một nền kinh tế nơi máy móc ngày càng thông minh? Đây là điều mà ngay cả những người lạc quan nhất về công nghệ cũng chưa có câu trả lời rõ ràng.

Kết luận

Vậy trong một tương lai có các công cụ trí tuệ nhân tạo mạnh mẽ, dân số giảm có còn là mối đe dọa không? Câu trả lời trung thực là: có thể có, nhưng không theo cách đơn giản mà chúng ta thường nghĩ. Dân số không quyết định vận mệnh kinh tế; năng suất, đổi mới và chính sách mới là yếu tố then chốt. AI có thể trở thành đòn bẩy giúp xã hội thích nghi với dân số già, nhưng cũng có thể làm trầm trọng thêm bất bình đẳng và bất ổn nếu được triển khai thiếu định hướng.

Hiện tại, các cuộc tranh luận về AI và nhân khẩu học vẫn diễn ra song song, như hai dòng chảy riêng biệt. Nhưng sớm hay muộn, chúng sẽ phải gặp nhau. Khi đó, câu hỏi quan trọng không còn là “chúng ta có đủ người hay đủ việc hay không”, mà là liệu loài người có đủ trí tuệ và sự chuẩn bị để điều hướng một tương lai vừa ít người hơn, vừa thông minh hơn hay không.